بنیانگذاران فرقه وهابیت

ابن تیمیّه بنیان‏گذار اندیشه وهّابیّت

احمد بن تیمیّه، نظریه پرداز وهابیت، در سال 661 ه . ق.(1) پنج سال پس از سقوط خلافت بغداد در حرّان از توابع شام به دنیا آمد و تحصیلات اولیّه خود را در آن سرزمین به پایان برد. پس از حمله مغول به اطراف شام، همراه خانواده‏اش به دمشق رفت و در آن‏جا اقامت گزید.

1. اولین آثار انحراف ابن تیمیه:
در سال 698 ه . ق. به تدریج آثار انحراف در ابن تیمیه ظاهر شد، به‏ویژه به هنگام تفسیر آیه شریفه «الرَّحْمَـنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى »(2)، در شهر حماة(3) براى خداوند تبارک وتعالى جایگاهى در فراز آسمان‏ها که بر تخت سلطنت تکیه زده است، تعیین کرد(4). این تفسیر، مخالف آیاتى چون: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَىْ‏ءٌ »(5) و «وَ لَمْ یَکُن لَّهُ

برای خواندن ادامه متن بر روی ادامه مطلب کلیک کنید

(1) الدرر الکامنة، ج 1، ص 144.
(2) طه (20) آیه 5. «همان بخشنده‏اى که بر عرش مسلّط است».
(3) در 150 کیلومترى شهر دمشق واقع است.
(4) او در کتاب العقیدة الحمویّة، صفحه 429 مى‏گوید: «إنّ اللّه تعالى فوق کلّ شى‏ء وعلى کلّ شى‏ء وأنّه فوق العرش وأنّه فوق السماء ...».
(5) شورى (42) آیه 11. «هیچ چیز همانند او نیست».
کُفُوًا أَحَدُ »(1) مى‏باشد که خداوند را از هر گونه تشبیه به صفات مخلوقات منزّه ساخته است.

2. عکس العمل افکار باطل ابن تیمیه:
انتشار افکار باطل ابن تیمیّه در دمشق و اطراف آن، غوغایى به‏پا کرد؛ گروهى از فقیهان علیه او قیام کرده و از جلال‏الدین حنفى، قاضى وقت، محاکمه ابن تیمیّه را خواستار شدند؛ ولى او از حضور در دادگاه امتناع ورزید.
ابن تیمیّه همواره با آراى خلاف خود، افکار عمومى را متشنّج مى‏کرد و باورهاى عمومى را سست مى‏کرد، تا این‏که در هشتم رجب سال 705 ه، قضات شهر، همراه ابن تیمیّه در قصر نایب السلطنه حاضر شدند و کتاب الواسطیّه وى قرائت شد، پس از دو جلسه مناظره با کمال الدین ابن زَمْلَکانى(2) و اثبات انحراف فکرى و عقیدتى ابن تیمیّه، او را به مصر تبعید کردند.
در آن‏جا نیز به سبب نشر اندیشه‏هاى انحرافى، به دستور ابن محلوف مالکى، قاضى وقت به زندان محکوم گشت و سپس در 23 ربیع الأوّل سال 707 ه. ق. از زندان آزاد شد.

3. ابن تیمیّه پاى میز محاکمه:
ابن کثیر مى‏نویسد:
در شوّال 707 هجرى، صوفیّه به‏سبب جسارت‏هایى که ابن تیمیّه به ابن عربى کرده بود به دولت مصر شکایت کردند و داورى بر عهده قاضى شافعى واگذار گردید و مجلس محاکمه‏اى تشکیل شد، ولى مطلب خاصّى علیه ابن تیمیّه ثابت نشد و در همان مجلس گفت: «لایستغاث إلاّ باللّه، لایستغاث بالنبى استغاثة بمعنى العبارة، ولکن یتوسل به ویتشفع به»؛ استغاثه منحصر به خداوند است و از پیامبر نمى‏شود طلب یارى کرد، ولى مى‏شود به او توسل جست و طلب شفاعت کرد.
ولى قاضى بدر الدین احساس کرد که وى در قضیّه توسّل، ادب را نسبت به پیامبر گرامى [ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ] رعایت نمى‏کند، نامه‏اى به قاضى شافعى نوشت تا او را به مقتضاى شریعت مجازات نماید.
قاضى شافعى نیز گفت: من نسبت به ابن تیمیّه همان سخنى را گفتم که به دیگر منحرفان مى‏گویم. آن‏گاه دولت مصر ابن تیمیّه را بین رفتن به دمشق، اسکندریه و یا زندان، مخیّر ساخت، ابن تیمیّه زندان را برگزید و روانه زندان شد(1).

(1) ابن کثیر به نقل از البرزالى مى‏گوید: «وفی شوّال منها شکى الصوفیة بالقاهرة على الشیخ تقی الدین وکلّموه فی ابن عربی وغیره إلى الدولة، فردّوا الأمر فی ذلک إلى القاضى الشافعی، فعقد له مجلس وادّعى علیه ابن عطاء بأشیاء فلم یثبت علیه منها شیء، لکنّه قال: «لایستغاث إلاّ باللّه، لا یستغاث بالنبی استغاثة بمعنى العبارة، ولکن یتوسّل به ویتشفع به إلى اللّه» فبعض الحاضرین قال لیس علیه فى هذا شئ.
ورأى القاضى بدر الدین بن جماعة أنّ هذا فیه قلّة أدب، فحضرت رسالة إلى القاضی أن یعمل معه ما تقتضیه الشریعة، فقال القاضى قد قلت له ما یقال لمثله، ثم إن الدولة خیروه بین أشیاء إما أن یسیر إلى دمشق أو الإسکندریة بشروط أو الحبس، فاختار الحبس». بدایه ونهایه، ج 14، ص 51.
(64)
عاقبت در سال 708 ه . ق. از زندان آزاد شد، ولى فعّالیّت مجدّد وى باعث شد که آخر ماه صفر 709 ه . ق. به اسکندریّه مصر تبعید شود و پس از هشت ماه به قاهره بازگردد.
ابن کثیر مى‏نویسد:
22 رجب سال 720 ه . ق. ابن تیمیّه به دار السعاده احضار شد و قضات و مفتیان مذاهب اسلامى (حنفى، مالکى، شافعى و حنبلى) او را به سبب فتاواى خلاف مذاهب اسلامى مذمّت و به زندان محکوم کردند، تا این که در دوم محرّم سال 721 ه .ق. از زندان آزاد گردید(1). ابن حجر عسقلانى آورده است:
ابن تیمیّه را جهت محاکمه نزد قاضى مالکى بردند، ولى در برابر

(1) «وفی یوم الخمیس ثانی عشرین رجب عقد مجلس بدار السعادة للشیخ تقی الدین بن تیمیّة بحضرة نائب السلطنة وحضر فیه القضاة والمفتیون من المذاهب وحضر الشیخ وعاتبوه على العود إلى الإفتاء بمسألة الطلاق ثمّ حبس فی القلعة فبقى فیها خمسة أشهر وثمانیة یوما، ثمّ ورد مرسوم من السلطان بإخراجه یوم الإثنین یوم عاشوراء من سنة إحدى وعشرین». البدایه و النهایه، ج 14، ص 111، حوادث سال 726.
(65)
پرسش‏هاى قاضى، پاسخ نداد و گفت: این قاضى با من عداوت دارد و هرچه قاضى اصرار ورزید وى از پاسخ استنکاف کرد. آن‏گاه قاضى دستور داد وى را در قلعه‏اى حبس کردند.
وقتى به قاضى خبر رسید که برخى از افراد نزد ابن تیمیّه، رفت و آمد مى‏کنند، گفت: «اگر به خاطر کفرى که از وى ثابت شده، کشته نشود، باید نسبت به وى سخت‏گیرى شود.» آن‏گاه دستور داد وى را به زندان انفرادى انتقال بدهند.
پس از آن که قاضى به شهر خویش برگشت در دمشق اعلام عمومى کردند: «من اعتقد عقیدة ابن تیمیّة حلّ دمه وماله، خصوصا الحنابلة؛ هرکس عقاید ابن تیمیّه را داشته باشد به ویژه حنبلى‏ها، خون و مالش حلال است».
و این اعلامیه را توسّط یکى از علماى بزرگ اهل سنّت، به نام شهاب محمود در مسجد جامع دمشق قرائت کرد که به دنبال آن حنبلى‏ها و افراد دیگرى که در معرض اتّهام بودند، جمع شدند و اعلام کردند که ما بر مذهب و عقیده امام شافعى هستیم(1).

(1) «فادّعى على ابن تیمیّة عند المالکی فقال: هذا عدوّی ولم یجب عن الدعوى، فکرّر علیه فأصرّ، فحکم المالکی بحبسه فأقیم من المجلس وحبس فی برج.
ثمّ بلغ المالکی أنّ الناس یتردّدون إلیه، فقال: یجب التضییق علیه إن لم یقتل وإلاّ فقد ثبت کفره فنقلوه لیلة عید الفطر إلى الجبّ وعاد القاضی الشافعی إلى ولایته ونودی بدمشق من اعتقد عقیدة ابن تیمیّة حلّ دمه وماله، خصوصا الحنابلة، فنودی بذلک وقرى‏ء المرسوم وقرأها ابن الشهاب محمود فى الجامع ثمّ جمعوا الحنابلة من الصالحیّة وغیرها وأشهدوا على أنّهم على معتقد الإمام الشافعی». الدرر الکامنه، ج 1، ص 147.
(66)

انتقاد بزرگان اهل سنّت از ابن تیمیّه


1. ذهبى، پیروان ابن تیمیه را بیگانه، فرومایه و مکّار مى‏داند:
ذهبى متوفّاى 774، دانشمند بلند آوازه اهل سنّت که خود همانند ابن تیمیّه، حنبلى مذهب بود و در علم حدیث و رجال سرآمد عصر خویش بود، در نامه‏اى خطاب به وى مى‏نویسد:
یا خیبة! من اتّبعک فإنّه معرض للزندقة والإنحلال ... فهل معظم أتباعک إلاّ قعید مربوط، خفیف العقل، أو عامیّ، کذّاب، بلید الذهن، أو غریب واجم قویّ المکر، أو ناشف صالح عدیم الفهم، فإن لم تصدّقنى ففتّشهم وزِنْهم بالعدل ... ؛ اى بى‏چاره! آنان که از تو متابعت مى‏کنند در پرتگاه زندقه و کفر و نابودى قرار دارند ... نه این است که عمده پیروان تو عقب مانده، گوشه گیر، سبک عقل، عوام، دروغ‏گو، کودن، بیگانه، فرومایه، مکّار، خشک، ظاهر الصلاح و فاقد فهم هستند. اگر سخن مرا قبول ندارى آنان را امتحان کن و با مقیاس عدالت بسنج.
تا آن جا که مى‏نویسد:
فما أظنّک تقبل على قولی وتصغى إلى وعظی، فإذا کان هذا حالک عندی وأنا الشفوق المحبّ الوادّ، فکیف حالک عند أعدائک، وأعداوءک واللّه فیهم صلحاء وعقلاء وفضلاء کما أنّ أولیاءک فیهم فجرة کذبة جهلة(1)؛ گمان نمى‏کنم تو سخن مرا قبول کنى! و به نصیحت‏هاى من گوش فرا دهى! تو با من که دوستت هستم این

(1) الإعلان بالتوبیخ، ص 77 و تکملة السیف الصقیل، ص 218.
(67)
چنین برخورد مى‏کنى پس با دشمنانت چه خواهى کرد؟
به خدا سوگند، در میان دشمنانت، افراد صالح و شایسته و عاقل و دانشور فراوانند، چنان که در میان دوستان تو افراد آلوده، دروغ‏گو، نادان و بى‏عار زیاد به چشم مى‏خورند.

2. ابن حجر و نسبت نفاق به ابن تیمیّه:
ابن حجر عسقلانى(1) که از ارکان علمى و حافظ على الاطلاق اهل سنّت به شمار مى‏رود در باره ابن تیمیّه مى‏نویسد:
وافترق الناس فیه شیعا، فمنهم من نسبه إلى التجسیم، لما ذکر فی العقیدة الحمویّة والواسطیّة وغیرهما من ذلک کقوله: إنّ الید والقدم والساق والوجه صفات حقیقیّة للّه، وأنّه مستو على العرش بذاته... ؛ بزرگان اهل سنّت در باره ابن تیمیّه نظریّه‏هاى مختلفى دارند، بعضى معتقدند که وى قائل به تجسیم است؛ زیرا او در کتاب العقیدة الحمویّة براى خداوند تعالى دست و پا، ساق پا و صورت، تصوّر کرده است.
ومنهم من یَنسِبُه إلى الزندقة، لقوله: النبیّ [ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ] لایستغاث به، وأنّ فی ذلک تنقیصا ومنعا من تعظیم النبیّ¨] صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ] ... ؛ و بعضى به سبب مخالفت او با توسّل و استغاثه به رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله که این نیز

(1) سیوطى مى‏گوید: ابن حجر، شیخ الاسلام والإمام الحافظ فی زمانه، وحافظ الدیار المصریة؛ بل حافظ الدنیا مطلقا، قاضى القضاة؛ ابن حجر، شیخ الاسلام، پیشوا و حافظ زمان خویش در منطقه مصر؛ بلکه حافظ دنیا به شمار مى‏آمد. طبقات الحفاظ، ص 547.
(68)
تنقیص مقام نبوّت و مخالفت با عظمت حضرت به حساب مى‏آید، وى را زندیق و بى دین دانسته‏اند.
ومنهم من ینسِبُه إلى النفاق، لقوله فى علیّ ما تقدّم ـ أی أنّه أخطأ فی سبعة عشر شیئا ـ ولقوله: إنّه - أی علیّ - کان مخذولاً حیثما توجّه، وأنّه حاول الخلافة مرارا فلم ینلها، وإنّما قاتل للرئاسة لا للدیانة، ولقوله: إنّه کان یحبّ الرئاسة، ولقوله: أسلم أبو بکر شیخا یدری مایقول، وعلیّ أسلم صبیّا، والصبیّ لا یصحّ إسلامه، وبکلامه فی قصّة خطبة بنت أبی جهل ... فإنّه شنع فى ذلک، فألزموه بالنفاق، لقوله [ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ] : ولایبغضک إلاّ منافق(1)؛ و بعضى به جهت سخنان زشتى که در باره على[ علیه‏السلام [بیان داشته وى را منافق دانسته‏اند.
چون وى گفته است: على بن ابى طالب[ علیه‏السلام ] بارها براى به‏دست آوردن خلافت تلاش کرد، ولى کسى او را یارى نکرد، جنگ‏هاى او براى دیانت خواهى نبود، بلکه براى ریاست طلبى بود. اسلام ابوبکر، از اسلام على[ علیه‏السلام ] که در دوران طفولیّت صورت گرفته باارزش‏تر است و هم‏چنین خواستگارى على[ علیه‏السلام [از دختر ابو جهل، نقص بزرگى براى وى به‏شمار مى‏رود.
تمامى این سخنان نشانه نفاق اوست، چون پیامبر گرامى [ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ] به على[ علیه‏السلام ] فرموده است: جز منافق کسى تو را دشمن نمى‏دارد.

(1) الدرر الکامنة فى أعیان المائة الثامنة، ج 1، ص 155.
(69)


3. سُبْکى، ابن تیمیّه را بدعت گذار مى‏داند:
سُبکى(1) متوفّاى سال 756 هجرى، از دانشمندان پرآوازه اهل سنّت و معاصر ابن تیمیّه مى‏نویسد:
او در پوشش پیروى از کتاب و سنّت، در عقاید اسلامى بدعت گذاشت و ارکان اسلام را درهم شکست. او با اتّفاق مسلمانان به مخالفت برخاست و سخنى گفت که لازمه آن جسمانى بودن خدا و مرکّب بودن ذات اوست، تا آن جا که ازلى بودن عالَم را ملتزم شد و با این سخنان حتّى از 73 فرقه نیز بیرون رفت(2).

(1) سیوطى در باره سبکى مى‏گوید: «شیخ الإسلام، إمام العصر، وتصانیفه تدلّ على تبحره فی الحدیث؛ او شیخ الاسلام و پیشواى عصر خویش بوده و تألیفات او نشان‏دهنده مهارت او در علم الحدیث است». طبقات الحفّاظ، ص 55.
ابن کثیر سلفى مى‏گوید: «الإمام العلامة ... قاضی دمشق ... برع فی الفقه والأصول والعربیة وأنواع العلوم ... انتهت إلیه رئاسة العلم فی وقته؛ سبکى امام و علاّمه، قاضى دمشق در علم فقه، اصول، عربیه و دیگر علوم سرآمد عصر خویش بوده است و ریاست علم در زمان خویش به وى منحصر شد. بدایه ونهایه: ج 1، ص 551، شماره 2251.
(2) «لمّا أحدث ابن تیمیّة ما أحدث فی أصول العقائد، ونقض من دعائم الإسلام الأرکان والمعاقد، بعد أن کان مستترا بتبعیّة الکتاب والسنّة، مظهرا أنّه داع إلى الحقّ، هاد إلى الجنّة، فخرج عن الاتّباع إلى الابتداع، وشذّ عن جماعة المسلمین بمخالفة الإجماع، وقال بما یقتضی الجسمیّة والترکیب فى الذات المقدّسة، وأنّ الافتقار إلى الجزء لیس بمحال، وقال بحلول الحوادث بذات اللّه تعالى ... فلم یدخل فى فرقة من الفرق الثلاثة والسبعین التى افترقت علیها الأمّة، ولا وقفت به مع أمّة من الأمم همّة». طبقات الشافعیّه، ج 9، ص 253؛ السیف الصقیل، ص 177 و الدرّة المضیئة فى الردّ على ابن تیمیّه، ص 5.
(70)

4. حصنى دمشقى ابن تیمیّه را زندیق مى‏داند
حصنى دمشقى(1) مى‏نویسد: ابن تیمیّه‏اى را که دریاى علم توصیف مى‏کنند، برخى از پیشوایان، او را زندیق (ملحد) مطلق مى‏شمارند.
علّت گفتار بعضى از پیشوایان هم این است که تمام آثار علمى ابن تیمیّه را بررسى کرده و به اعتقاد صحیحى برنخورده است؛ مگر این که وى در موارد متعدّد برخى از مسلمانان را تکفیر مى‏کند و برخى دیگر را گمراه مى‏داند.
با این که کتاب‏هاى وى آمیخته به تشبیه حقّ به مخلوقات و تجسیم ذات بارى تعالى و هم چنین جسارت به ساحت مقدّس رسول اکرم [ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ] و شیخین و تکفیر عبد اللّه بن عباس است.
وى ابن عباس را ملحد و عبد اللّه عمر را مجرم، گمراه و بدعت گذار مى‏داند، این سخنان ناروا را در کتاب الصراط المستقیم خود بیان کرده است(2).

(1) خیرالدین زرکلى وهّابى در شرح حال حصنى دمشقى، مى‏گوید: «او امام و پیشوایى است فقیه، باتقوا و پرهیزکار، داراى تألیفات زیادى است که یکى از آنها دفع شبه من شبّه وتمرّد مى‏باشد». الأعلام، ج 2، ص 69.
شوکانى مى‏گوید: «با این که خیلى‏ها از تشییع جنازه او مطلع نشده بودند به‏قدرى جمعیّت آمده بود که تعداد آنها را جز خدا نمى‏داند». البدرالطالع، ج 1، ص 166.
(2) «وإنّ ابن تیمیة الذی کان یوصف بأنّه بحر فى العلم، لا یستغرب فیه ما قاله بعض الأئمة عنه: من أنّه زندیق مطلق وسبب قوله ذلک أنّه تتبّع کلامه فلم یقف له على اعتقاد، حتّى أنّه فی مواضع عدیدة یکفّر فرقة ویضلّلها، وفى آخر یعتقد ما قالته أو بعضه.
مع أنّ کتبه مشحونة بالتشبیه والتجسیم، والإشارة الى الإزدراء بالنبیّ[ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم [والشیخین، وتکفیر عبد اللّه بن عباس رضى‏الله‏عنه وأنّه من الملحدین، وجعل عبد اللّه بن عمر رضى الله عنهما من المجرمین، وأنّه ضالّ مبتدع، ذکر ذلک فی کتاب له سمّاه الصراط المستقیم والرد على أهل الجحیم». دفع الشبه عن الرسول، تحقیق جماعة من العلماء، ص 125.
(71)
حصنى دمشقى در جاى دیگر مى‏نویسد:
وقال (ابن تیمیّة): «من استغاث بمیّت أو غائب من البشر... فإنّ هذا ظالم، ضالّ، مشرک»، هذا شیء تقشعرّ منه الأبدان، ولم نسمع أحدا فاه، بل ولا رمز إلیه فی زمن من الأزمان، ولا بلد من البلدان، قبل زندیق حرّان قاتله اللّه ـ عزّ وجلّ ـ وقد جعل الزندیق الجاهل الجامد، قصّة عمر رضى‏الله‏عنه دعامة للتوصّل بها إلى خبث طویّته فی الإزدراء بسیّد الأوّلین والآخرین وأکرم السابقین واللاحقین، وحطّ رتبته فی حیاته، وأنّ جاهه وحرمته ورسالته وغیر ذلک زال بموته، وذلک منه کفر بیقین وزندقة محقّقة(1)؛ ابن تیمیّه گفته است: هر کس به مرده و یا فرد دور از نظر استغاثه کند ... ظالم، گمراه و مشرک است.
از این سخن ابن تیمیّه، بدن انسان مى‏لرزد، این سخن، پیش از زندیق حرّان، ابن تیمیّه از دهان کسى در هیچ زمان و هیچ مکانى بیرون نیامده است. این زندیق نادان و خشک، داستان عمر رضى‏الله‏عنه را وسیله‏اى براى رسیدن به نیّت ناپاکش در بى‏اعتنایى به ساحت حضرت رسول اکرم، سیّد اوّلین و آخرین، قرار داده و با این سخنان بى‏اساس، مقام و منزلت آن حضرت را در دنیا پایین آورده است و

(1) دفع الشبه عن الرسول، ص 131.
(72)
مدّعى شده است که حرمت و رسالت آن بزرگوار پس از رحلت از بین رفته است. این عقیده به یقین کفر و در واقع زندقه و نفاق است.

5. قاضى شافعى پیروان ابن تیمیّه را مهدور الدم مى‏داند:
ابن حجر عسقلانى متوفّاى 852 و شوکانى متوفّاى 1255، دو تن از عالمان بزرگ اهل سنّت مى‏نویسند: قاضى شافعى دمشق دستور داد که در دمشق اعلام کنند که: «من اعتقد عقیدة ابن تیمیّة حلّ دمه وماله»(1)؛ هر کس معتقد به عقاید ابن تیمیّه باشد، خون و مالش حلال است».

6. ابن حجر مکّى، ابن تیمیّه را گمراه و گمراه‏گر مى‏شمارد:
ابن حجر مکّى متوفّاى 974، از دانشمندان بزرگ اهل سنّت، در باره ابن تیمیّه مى‏نویسد:
ابن تیمیّة عبد خذله اللّه، وأضلّه وأعماه، وأصمّه وأذلّه، وبذلک صرّح الأئمّة الذین بیّنوا فساد أحواله وکذب أقواله ... وأهل عصرهم وغیرهم من الشافعیّة والمالکیّة والحنفیّة... والحاصل أنّه لا یقام لکلامه وزن بل یرمى فى کلّ وعر وحزن، ویعتقد فیه أنّه مبتدع، ضالّ، مضلّ، غال، عاملها اللّه بعدله و أجارنا من مثل طریقته(2)؛ خدا او را خوار، گمراه، کور و کر گردانیده است و پیشوایان اهل سنّت و معاصرین وى از شافعى‏ها، مالکى‏ها و

(1) الدرر الکامنة، ج 1، ص 147؛ البدر الطالع، ج 1، ص 67 و مرآة الجنان، ج 2، ص 242.
(2) الفتاوى الحدیثه، ص 86.
(73)
حنفى‏ها، بر فساد افکار و اقوال او تصریح دارند ... سخنان ابن‏تیمیّه فاقد ارزش بوده و او فردى بدعت‏گذار، گمراه، گمراه‏گر و غیرمعتدل است، خداوند با او به عدالت خود رفتار نماید و ما را از شرّ عقیده و راه و رسم وى حفظ نماید.

7. اطلاق شیخ الإسلام به ابن تیمیّه کفر است:
شوکانى از علماى بزرگ اهل سنّت مى‏گوید:
صرّح محمّد بن محمّد البخاری الحنفیّ المتوفّى سنة 841 بتبدیعه ثمّ تکفیره، ثمّ صار یصرّح فی مجلسه: إنّ من أطلق القول على ابن تیمیّة أنّه شیخ الإسلام فهو بهذا الإطلاق کافر(1)؛ محمّد بخارى حنفى متوفّاى سال 841 در بدعت‏گذارى و تکفیر ابن تیمیّه بى‏پرده سخن گفته است، تا آن‏جا که در مجلس خود تصریح نموده است که اگر کسى ابن تیمیّه را «شیخ الاسلام» بداند، کافر است.

8. ابن بَطوطه ابن تیمیّه را دیوانه مى‏خواند:
ابن بطوطه، جهان‏گرد نامى مراکشى در سفرنامه‏اش مى‏نویسد:
وکان بدمشق من کبار الفقهاء الحنابلة تقی الدین بن تیمیّة کبیر الشام یتکلّم فى الفنون إلاّ أنّ فى عقله شیء(2)؛ در دمشق یکى از بزرگان فقهاى حنبلى به نام ابن تیمیّه را دیدم که در فنون مختلف سخن مى‏گوید، ولى عقل او سالم نبود.

(1) بدر الطالع، ج 2، ص 260.
(2) رحله ابن بطوطه، ج 1، ص 57.
(74)

عوامل انزواى ابن تیمیّه و علل گسترش مجدّد افکار او


افکار باطل ابن تیمیّه در منطقه شامات که مهد علم و دانش بود، با انتقادها و اعتراض‏هاى عالمان و دانشمندان مذاهب مختلف رو به رو شد که در نتیجه، باعث انزواى ابن تیمیّه، گردید و افکار و عقاید وى نیز به بوته فراموشى سپرده شد.
ولى در قرن دوازدهم به عللى این افکار در منطقه نجد توسط محمد بن عبد الوهاب انتشار یافت:
1. منطقه نجد، بى‏بهره از تمدّن و فرهنگ بود و فاقد شخصیت‏هاى علمى بود که جهت مبارزه با افکار انحرافى محمد بن عبد الوهاب به‏پا خیزند.
2. در میان قبایل منطقه «نجد» بر سر حکمرانى منازعات شدیدى بود، محمّد بن عبد الوهّاب از این موقعیّت استفاده کرد و با محمد بن سعود ـ جد اعلاى ملک فهد ـ پیمان نظامى و فرهنگى بست که فرزند سعود از افکار وى حمایت کند، وى نیز با فتواهاى آن چنانى خود، زمینه کشورگشایى را براى او فراهم سازد.
3. پشتیبانى قدرت‏هاى استعمارى، بویژه مستشاران نظامى بریتانیا در گسترش فرهنگ وهابیت نقش فعال داشت.
(75)


نگاهى گذرا به زندگى محمّد بن عبد الوهّاب


1. سازماندهى افکار انحرافى ابن تیمیه:
محمّد بن عبد الوهّاب، در سال 1115 در شهر عُیَینه، از توابع نجد عربستان به دنیا آمد. او فقه حنبلى را در زادگاه خود آموخت و آن‏گاه براى ادامه تحصیل ره‏سپار مدینه منوّره شد.
وى در دوران تحصیل مطالبى به زبان مى‏آورد که نشان‏دهنده انحراف فکرى او بود به‏گونه‏اى که برخى از استادان او نسبت به آینده‏اش، اظهار نگرانى مى‏کردند.
گفتنى است که وى مبتکر و بنیان‏گذار فرقه وهّابیّت نبود، بلکه قرن‏ها پیش از او این عقاید یا بخشى از آن از سوى برخى از عالمان حنبلى مانند ابن تیمیّه و شاگردان او اظهار شده بود، ولى با توجّه به مخالفت‏هاى آشکار عالمان اهل سنّت و شیعه، در بوته فراموشى سپرده شده بود و مهم‏ترین کارى که محمّد بن عبدالوهّاب انجام داد این بود که عقاید ابن‏تیمیّه را به صورت یک فرقه و یا مذهب جدیدى درآورد که با تمام مذاهب چهارگانه اهل سنّت و مذهب شیعه تفاوت داشت.

2. علاقه محمّد بن عبد الوهّاب به مدّعیان دروغین نبوّت:
او در آغاز کار به مطالعه زندگى نامه مدّعیان دروغین نبوّت مانند مُسَیْلمه کذّاب، سَجاج، اسود عَنْبسى و طُلَیحه اسدى علاقه ویژه‏اى داشت(1).

(1) کشف الارتیاب، ص 12، به نقل از خلاصة الکلام.
(76)

3. آغاز ترویج وهّابیّت و برخورد مردم با آن:
محمّد بن عبد الوهّاب در آغاز کارش به بصره آمد و عقایدش را اظهار نمود که با مخالفت شدید بزرگان بصره رو به رو شد.
دکتر منیر العجلانى مى نویسد:
وتجمّع علیه أناس فى البصرة من رؤساءها وغیرهم، فآذوه أشدّ الأذى، وأخرجوه منها(1)؛ مردم بصره علیه او قیام نموده و او را از شهر بیرون کردند.
او سپس به بغداد، کردستان، همدان و اصفهان روانه شد(2) و سرانجام به زادگاه خویش بازگشت.
وى در زمان حیات پدرش جرئت اظهار عقاید خویش را نداشت؛ ولى پس از آن که پدر او در سال 1153 درگذشت، محیط را براى اظهار عقاید خویش مساعد یافت و مردم را به آیین جدید خود فرا خواند(3). ولى اعتراض عمومى مردم که نزدیک بود خونش را بریزند، او را ناگزیر کرد تا به زادگاه خویش، عُیَیْنَه بازگردد و براساس پیمانى که با امیر آنجا،

(1) تاریخ العربیّة السعودیّه، ص 88.
(2) او چهار سال در بصره، پنج سال در بغداد و یک سال در کردستان و دو سال در همدان اقامت گزید واندک زمانى هم در اصفهان و قم بود و آن گاه به حُرَیْمَله اقامتگاه پدرش رفت. وهّابیّت مبانى فکرى و کارنامه عملى، ص 36.
(3) ر. ک: زعماء الإصلاح فى عصر الحدیث، ص 10؛ تاریخ العربیّة السعودیّه، ص 89 و تاریخ نجد آلوسى، ص 111.
(77)
عثمان بن مَعْمَر بست که هر دو بازوى یک‏دیگر باشند، عقاید خود را تحت حمایت او بى‏پرده مطرح ساخت، ولى طولى نکشید که حاکم عُیَیْنَه به دستور فرمانرواى اَحساء، وى را از شهر عیینه اخراج کرد.
محمّد بن عبد الوهّاب به نا چار شهر دِرْعِیّه را براى اقامت برگزید و با محمّد بن سعود، حاکم درعیّه پیمان جدیدى بست که حکومت از آنِ محمّد بن سعود باشد و تبلیغ به دست محمّد بن عبدالوهّاب.

4. تخریب زیارتگاه صحابه و قبر برادر خلیفه دوم:
نخستین کارى که محمّد بن عبد الوهّاب انجام داد، ویران کردن زیارتگاه‏هاى صحابه و اولیا در اطراف عُیَیْنه بود که از جمله آنان، تخریب قبر زید بن خطّاب برادر خلیفه دوم بود(1) که با واکنش شدید عالمان و بزرگان رو به رو شد، به دنبال آن امیر عُیَیْنه به ناچار، شیخ را از این شهر بیرون کرد.
همان طورى که در بخش «عصر ظهور افکار محمّد بن عبد الوهّاب» اشاره شد، در قرن دوازدهم هجرى موقعیّت بسیار سخت و اوضاع بسیار نامناسبى براى مسلمانان پیش آمده بود که کشورهاى اسلامى از هر سو مورد تهاجم شدید استعمارگران قرار داشتند، کیان امّت اسلامى از سوى انگلیس، فرانسه، روس و آمریکا تهدید مى‏شد.
در این عصر، بیش از هر زمانى مسلمانان نیاز به وحدت و همکارى بر ضدّ دشمن مشترک داشتند، ولى متأسّفانه محمّد بن عبدالوهّاب مسلمانان را به جرم توسّل به انبیا و اولیاى الهى، مشرک و بت پرست

(1) عنوان المجد فى تاریخ نجد، ص 9؛ براهین الجلیّة فى رفع تشکیکات الوهابیّه، ص 4؛ هذه هى الوهابیّه، ص 125 و السلفیّة بین أهل السنّة والامامیّه، ص 307.
(78)
قلمداد کرد و فتوا به تکفیر آنان داد، خونشان را حلال، کشتن آنان را جایز و اموال آنان را جزء غنایم جنگى به حساب آورد و پیروان او به استناد این فتوا، هزاران مسلمان بى گناه را به خاک وخون کشیدند که در قسمت بعدى به تفصیل بیان خواهد شد.